ԱՍՏՈՒԱԾՊԱՇՏՈՒԹԵԱՆ ՎԱՅՐԻ ԲԱՌԱՆՈՒԱՆՈՒՄՆԵՐԸ ՀԱՅԵՐԷՆԻ ԲԱՐԲԱՌՆԵՐՈՒՄ

Հայկանուշ ՄԵՍՐՈԵՊԱՆ

բանասիրական գիտութիւններու թեկնածու

Աստուածպաշտութեան՝ մարդու կողմից Աստծուն մատուցուած ծառայութեան վայրը տաճարն է կամ եկեղեցին: Ինչպէս յայտնի է, այն սրբատեղի, աղօթատեղի է դառնում, երբ, ըստ եկեղեցական կանոնի, շինութեան սուրբ սեղանը, մկրտութեան աւազանը, սիւները եւ այլն ջրով, ապա անխառն գինով լուացւում են, օրհնւում եւ սուրբ միւռոնով օծւում են եպիսկոպոսի ձեռամբ: Միայն այդ կերպ սրբագործուած վայրում են կատարւում եկեղեցական ծէսերը, սուրբ խորհուրդներն ու արարողութիւնները: Երբեմն աստուածպաշտութեան որոշ մասեր կարող են կատարուել եկեղեցուց դուրս:

Հայերէնում աստուածպաշտութեան գլխաւոր վայրը կոչւում է եկեղեցի (=էկլեսիա), որը, ինչպէս յայտնի է, յունական փոխառութիւն է, եւ նշանակում է “ժողով”: “Առաջին անգամ Աստուածաշնչում են գրական քաղաքացիութիւն ստացել. աբբայ, գայիսոն, ... եկեղեցի, ... եպիսկոպոս, ...կիւրակէ, ... հեթանոս, սաղմոս, փիլոն, քրիստոնեայ... բառերը”,- գրում է Վ. Առաքելեանը (տե՛ս, Վարագ Առաքելեան, Հինգերորդ դարի հայ թարգմանական գրականութեան լեզուն եւ ոճը, էջ 214):

Եկեղեցի բառը, որպէս գրական փոխառութիւն, բազմաթիւ հնչիւնական տարբերակներով գործածելի է նաեւ հայերէնի բարբառներում: Այսպէս, հայերէնի բարբառներին եւ խօսուածքներին բնորոշ են հետեւեալ հնչիւնական զուգաբանութիւնները՝ յէկէղէցի (Սալմաստ, Ուշի, Ողջաբերդ, Տանա-կերտ), յէկէղէցը (Բուրդուր), յեգեղեցի (Օշական, Խոտրջուր), յէգէղէցի (Արարատեան, Ախալցխա, Սուչաւա, Օհանաւան, Խասկալ, Ճամբարակ, Վաղատուր), յէ(ը)գէղէցի, յէղէ՛ցի, յէ՛խծի (որիս), յէգէղէծի (Կոգովիտ), յէգէղէծ՛ի (Ապարան, Արագած, Ատմա), էգէղէծի (Մկրագոմ, Քա-սաղ), էգէղէցը, էղէգէծի (ելիեգուզան), էգէղէցի (Երզնկա, Խարբերդ, Պոլիս, Ռոդոսթօ, Թիֆլիս), եղեգեցի (Բուլանուխ), եղեգեծի (Համշէն), էղէգէցի (Մուշ), էկէղէցը՛ (Մոկս), յըղէցի (Վաղուհաս, Մադաղիս, Հաթերք), յէղէցի (որիս, Շամախի, Զագլիկ, Մարդակերտ, Խանլար), յէղէց (Խոտ), յեղէցին (Հաւարիկ), յէխցի (Կռզեն), յէղծէ (Քարագլուխ), յէղծի (Շարուկ-քար), յըէխծէ (Հադրութ), յէ՛խծէ (Ղարաբաղ), յըղէցէ (Առաջաձոր, Ջանեաթաղ, Ղազանչի), ագէղէցի (Լօռի), ՛ա՚՚կա՚՚ցէի (Մամռտանց), գիղէ՛ցի (Կուրիս, Կարճեւան), գիղէ՛ցա (Վարհավար, ուդեմնիս, Ագուլիս), էղգէծ՛ի (ոմք), էղգա՚՚ցի (Իշխանձոր), ըաղգէցի (Հոսներ), ըղձէծ՛ի (Ընգուզնակ), գ՚էղիցէ (Զէյթուն), յէրգէղէցի (Քարահունջ, Վերինշէն, Բռուն, Խոտ), գէղէցի (Վաղատուր, Շինուհայր), գիղէցէ (Ղափան), կղէ՛ցի (Ագուլիս), գյըղէց (Ուրգութուն [յոգնակին՝ գյըղըցօտէնքյ], Ներքին եւ Վերին Խոտանան), գըղէ՛ցէ (Ղարադաղ, Մեղրի), գէխցի (Մուժումբար), գերգեց (Ուտիք), էղգէսգագ (Ակն) եւ այլն: Ակնում կար Էղգէսգագ անունով մի սրբավայր, այսինքն՝ եկեղեցեակ՝ փոքրիկ եկեղեցի:

Հաջընի բարբառում կայ էղէցի կէնալ յարադրութիւնը, որ նշանակում է “երկրպագել” (տե՛ս Թերզեան, Ամենուն տարեցոյց, 1924, էջ 197):

Վանի, Ոզիմի բարբառներում, Բուլանուխի Շերուանշեխ գիւղի խօսուածքում եւ այլուր “եկեղեցի” բառը գործածելի չէր:

Մի շարք բարբառներում, ինչպէս նաեւ գրական արեւելահայերէնում եւ արեւմտահայերէնում, աստուածպաշտութեան վայրը կոչւում է “ժամ”: Բազմաթիւ տարածքներում, ինչպէս, օրինակ, որիսում, Նոր Շէնում (Ղարաբաղ), Հաղպատում, Խոժոռնիում (Մառնէուլ), Շուլաւերում, Հարպերտում (աւաշ), Կոճերերում (Արծկէ), Շատախում եւ այլուր, միաժամանակ առկայ են ե՛ւ “եկեղեցի”, ե՛ւ “ժամ” բառանուանումների հնչիւնական տարբերակները:

“Ժամ” բառի մասին Մաղաքիա արքեպիսկոպոս Օրմանեանն իր “Ծիսական բառարանում” (Անթիլիաս, 1957, էջ 125) գրում է. “Ժամ- ժամանակի չափ մը, այսինքն՝ օրուան 24 ժամերէն մէկը: Եկեղեցական աղօթքներն ալ այդ ժամերու վրայ կարգաւորուած ըլլալով, կոչուեցան ժամերգութիւն, եւ գործադրութիւնն ալ աւելի համառօտ կերպով ըսուեցաւ ժամ երգել կամ ժամ ընել: Այս բացատրութիւններէն ժամ ընելու երթալ բացատրութեան անցը դիւրին էր, որ կրճատելով եղաւ ժամ երթալ կամ ժամ կոչուեցաւ տեղը, ուր ժամերգութիւնը կը կատարուէր, եւ վերջապէս ժամ բառը սկսաւ պարզապէս եկեղեցի ալ նշանակել”:

Այս մասին Առէն աբեղայ Շահէնեանը իր վարդապետական թեզի “Ժամ եւ ժամերգութիւն բառերուն ըմբռնումը” բաժնում, հենվելով Օրմանյան պատրիարքի բացատրության վրա, առավել մանրամասն գրում է. “Հասարակաց աղօթքները որոշակի ժամերուն կը կատարուէին, ուստի իւրաքանչիւր ժամերգութեան պաշտօնի համար կը մատնանշուէր որոշակի ժամ, այսինքն՝ այսինչ ժամու արարողութիւնը, եւ կամ ալ՝ այս կամ այն ժամու համար եկեղեցի երթալ, այս պաշտօնը այս ժամուն ըսել, այսինքն՝ ժամ ընել, որտեղէն ալ դարերու ընթացքին եկեղեցիի համար կ՚ընդհանրանայ նաեւ ժամ, իսկ տարբեր ժամերու պաշտօններու համար ժամերգութիւն անուանումները” (տե՛ս Առէն աբեղայ Շահէնեան, Պատմական ակնարկ արեւագալի ժամերգութեան ծագման եւ զարգացման առ այսօր եղած հետազօտութիւններու մասին, վարդապետական թեզ, Միլան, 2006, էջ 6-8):

Ինչպէս տեսնում ենք, ժամերգութիւն բառի կրճատումից առաջացած “ժամ” ձեւաիմաստային միաւորին նոր իմաստ է վերագրուել։ Տուեալ պարագայում առկայ է իմաստափոխութիւն գործառական հիմունքով։ Ծիսավայրը կոչում են “ժամ”, որովհետեւ այնտեղ ժամ, այսինքն՝ ժամերգութիւն է կատարւում:

Հայերէնի բարբառներին եւ բազմաթիւ խօսուածքների առաւելապէս բնորոշ է “ժամ” բառը: Օրինակ՝ ժամ (Այնթափ, Արաբկիր, Երեւան, Ղարաբաղ, Նոր Նախիջեւան, Պոլիս, Սասուն, Ալաշկերտ, Ախալցխա, Ասլանբէգ, Խարբերդ, Կարին, Մուշ, Մարաղա, Շամախի, Ջուղա, Ռոդոսթօ, Սեբաստիա, Սալմաստ, Սուչաւա, Թիֆլիս, Փալդրուան, Ծղալթբիլա, Չմշկածագ, Վարդենիս, Յախվերիս, Շէն, Թաղավանք, Էգնախոջա, Բիւրական, Անտառուտ, Բադնոս, Ղաբուռ, Աչաջուր, Մամզարա, արմունջ, անձա, Շամիրամ, Ծաղկաւան, Բերկրի, Ուլեա, Շուրիշկան, Առինջ, Մրգաշատ, Լիզ, Նիկոմեդիա), ժէմ (Կարճեւան), ժա’’մ (Տիգրանակերտ, Վան, Մոկս, Ոզիմ, Ուշի, Մանդան, Կոճերեր), ժօմ (Համշէն, Բալլուղ), ժօ՚՚մ, ժէօմ (Ցղնա), ժում (Ագուլիս, Տանակերտ), իժամ, իժօմ (Հաջըն, Զէյթուն, Մարաշ) եւ այլն:

Հաջընի եւ Զէյթունի բարբառներում իժամ, իժօմ հնչիւնական զուգաբանութիւնները, “եկեղեցի, սրբավայր” իմաստից բացի ունեն ուղղութեան, ուղեւորութգան իմաստ գւ նշանակում են նաեւ “դէպի եկեղեցի”։

Մի քանի խօսուածքներում գործածւում են “ժամ” բառով կազմուած ժամտուն (Արտաշատ, Մասիս, Դերըկ, Մարաղա, Իքի-Աղաջ, Կա’’րա’’կըզի, Բա’’դիլբօ’’յ), ժամըտուն, ժամտօուն (Մոկսի Խալենց), ժա՚՚մտուն (Վան, Շատախ, Տղացպար, Հարպերտ, Սիփան, Կոճերեր, Բիթլիսի Պռօշնենց, Արծկէ), ժամդուն (ելիեգուզան, Սասուն) բարդութիւնները, որոնք եւս ունեն “եկեղեցի, աղօթավայր” իմաստը:

Օրդուբադի Մեսրոպաւան բնակավայրում “ժամ” նշանակում է “պատարագ”։ Այս դէպքում ունենք իմաստափոխութիւն թիւրըմբռնման հետեւանքով։ Ժամերգութիւն հասկացութիւնը նշուել է պատարագ բառով։ Սուրբ պատարագը խորհրդով եւ բովանդակութեամբ լիովին տարբերւում է ամենօրեայ ժամերգութիւններից։

“Ժամ” բառը մի շարք բնակավայրերում՝ Արաբկիրում, Պոլսում, Մակուում, որիսում, Էլարում, Կուրթանում, Ադաբազարում, Դռնաշէնում, ետազատում, Շուշիում եւ այլուր, պահպանել է իր հիմնական իմաստը եւ սրբատեղի նշանակելուց բացի, կիրառւում է նաեւ “ժամերգութիւն, ժամասացութիւն” իմաստով:

Խոտրջուրում, Համշէնում, Ղարաբաղում, Նախիջեւանի Մեծոփ բնակավայրում “ժամ” բառը ունի նաեւ “հոգեհաց”, “ննջեցեալների հոգու համար տրուած հացկերոյթ” նշանակութիւնը: Կարծում ենք, իմաստային առնչութիւնը պայմանաւորուած է նախկինում հանգուցեալի մարմինը եկեղեցում դնելով եւ յուղարկաւորութիւնից յետոյ հաւաքուածներին հոգեհաց-մատաղ տալով։

Աշտարակի շրջանի Փարպիի խօսուածքում եկեղեցի եւ ժամ բառերը իմաստաբանօրէն տարբերակուած են հետեւեալ կերպ. յէգէղէ՛ցի, որտեղ կատարւում է ամենօրեայ ժամերգութիւն, եւ ժամ՝ “սրբատեղի, ժամատուն, որտեղ ամենօրեայ ժամասացութիւն տեղի չի ունենում”։ “Յէգէղէ՛ցու զանգակատունը, կըտուրը քարօվ են շինըմ, ժա՛մինը հասարագ ա, փէդից ա”,- պարզաբանում են փարպեցիները: Կարելի է ենթադրել, որ ժամ բառը մատուռի իմաստ ունի, եւ տեղի է ունեցել իմաստափոխութիւն թիւրըմբռնման հետևանքով։ Մատուռը սրբերի մասունքների կամ եկեղեցական սրբազան իրերի գտնուելու վայրում կառուցուած սրբատեղի է, որտեղ ժամերգութիւն չի կատարւում։ Այն կարող է սուրբ միւռոնով օծուած չլինել։

Հայերէնի բարբառներում աստուածպաշտութեան վայրը կոչում են նաեւ խաչ։ Ինչպէս յայտնի է, քրիստոնէական կառոյցի անհրաժեշտ մասն է գմբէթին կամ վեղարաձեւ կաթողիկէին ամրացուող փայտէ, մետաղեայ կամ քարէ սուրբ խաչը՝ որպէս յաղթութեան դրօշակ հեթանոսութեան դէմ։

Մի շարք տարածքներում բառիմաստի համըմբռնման սկզբունքով խաչը՝ որպէս եկեղեցու կառոյցի մաս, փոխարինում է ամբողջ հասկացութեանը։ Համըմբռնման արդիւնքում սակաւ թուով բարբառներում գործածելի են “խաչ” բառի հնչիւնական տարբերակները։ Այսպէս՝ խաչ (Համշէն, Ծինգեր, Միմեր, Բագատեաշտա, Խոտրջուր, Շուլավեր), խաճ (Ունիէ, Սամսոն, Ծեբելդա, Չիբլուխու), խաճչ (Ճանիկ, Սամսոն, Օ՚րմօ’’նքօ’’յ) եւ այլն։

Համշէնի բարբառում “խաչ” բառով կազմուել է խաչդուռ բարդութիւնը, որ նշանակում է՝ “եկեղեցու դուռ”:

“Վանք” բառը, որ սանսկրիտում նշանակում է “տուն”, հայերէնում բառիմաստի ընդլայնման սկզբունքով ձեռք է բերել նոր իմաստներ։ Ս. Մալխասեանի “Հայերէն բացատրական բառարանում” (հ. 4, էջ 300, Երևան, 1945) այդ բառի մասին կարդում ենք. “1. Բնակարան, օթան։ 2. (Եկեղ.) Կրօնաւորների հանրակացարան, կից որևեւ եկեղեցու, մենաստան։ .... 3. Եկեղեցի, որին կից ապրում է նրա միաբանութիւնը”:

Հայերէնի բարբառներում վանք բառի բովանդակութեան պլանում տեղաշարժ է կատարուել. տեղի է ունեցել բառիմաստի նեղացում, սակայն չի յանգել սանսկրիտում առկայ նախնական բովանդակութեանը, այլ ձեռք է բերել բոլորովին նոր իմաստ եւ նշանակում է “աղօթավայր, եկեղեցի”։ Այդ տարածքներն են՝ Հաթերք, Մուղնի, Հաղպատ, Աղբակ, Խոժոռնի, Մեծ Շէն, Առինջ, Դերըկ (վանք), Մադինա, Քոփ (վանկ), Լեռնարոտ (վանկք), Շատախ (վաօնքյ) եւ այլն։

Արարատեան բարբառում “եկեղեցի” եւ “ժամ” բառերից բացի հանդիպում են աստծու խորան եւ աստծու տաճար, Մուշի բարբառում՝ աստըծու դուռ յատկացուցիչ-յատկացեալ բառակապակցութիւնները: Այս պարագայում գործ ունենք շրջասութիւնների հետ։

Շուշիի խօսուածքում առկայ է իմաստային փոխանունութիւն։ Յատկանիշի անուանումը գործածւում է առարկայի փոխարէն, եւ ըստ այդմ ունենք՝ սօրփ, սօ’’րփ (=սուրբ), այսինքն՝ “եկեղեցի”:

Ղարադաղի բարբառում “եկեղեցի” եւ “ժամ” բառերի փոխարէն յաճախ գործածւում է սըրբատեղ բարդութիւնը, որ նշանակում է ե՛ւ վանք, ե ւեկեղեցի, ե՛ւ մատուռ:

Հայերէնի բարբառներում շատ յաճախ աստուածպաշտութեան վայրը կոչում են եկեղեցու, վանքի կամ մատուռի անունով։ Փոխանունութեան այս տեսակը բնորոշ է բոլոր բնակավայրերին։ Յ. Մուրադեանի “Կարճեւանի բարբառը” գրքում (Երևան, 1960) հանդիպում ենք նման օրինակի՝ Էթա’’նք Նա’’վկէն, ալուճ պէրենք: Նա’’վկեն, որը Սուրբ Նախավկայ որոշիչ-որոշեալ կապակցութեան համառօտումն է, ստացել է աղօթավայր իմաստը։ Մաստարայում կայ մի բլուր, որի գագաթին կանգնած է Սուրբ Նախավկայ մատուռը։ Մաստարեցիները բլուրը կոչում են Նախավիգ՝ Քրիստոսի առաջին վկայի՝ սուրբ Ստեփանոսի անունով, բլրի լանջը՝ Նախավգա դոշ։ Վայոց ձորում Սուրբ Յովհաննէս եւ Սուրբ Յակոբ եկեղեցիներին պարզապէս կոչում են՝ Սըռվանէս եւ Սըրգագօփ ։

Աստուածպաշտութեան վայրի բառանուանումները բարբառային բառապաշարի գործուն շերտից են։ Դրանցով կազմուած են կայուն բառակապակցութիւններ, դարձուածքներ, երդման արտայայտութիւններ, առածներ, ասացուածքներ։

“Ժամ” երդման արտայայտութիւն է Տարոնի Խնուս գաւառի ոպալ գիւղի խօսուածքում։ Խօսակիցը իր ասածը հաստատելու համար ասում է՝ ժամ։ Հաւարիկի բարբառում “եկեղեցի” բառը գործածւում է երդման ձեւի մէջ՝ Էն յէղեցինը, այսինքն՝ “այն եկեղեցին վկայ”: Էն խաչը վկայ երդման արտայայտութիւնը բնորոշ է Արարատեան, Մուշի եւ այլ բարբառների խօսուածքներին։

Յաճախ “ժամ” բառով կազմուած ասացուածքներն ունեն դարձուածային իմաստ. Խաթուն մաման զարտըրվեց, զարտըրվեց, վոր ժամ էրթայ (Վան): Չուրի Շուշան զարտըրվի, ժամեր կառծըկվին (Մուշ): Ժամ կանեն մըհանա, կէրթան կընըստեն մէյխանա (Վան) եւ այլն: Վանի բարբառում կայ Անզոր խաչին յա խունկ ծըխի, յա փըթիր ասացուածքը, որտեղ “խաչ” նշանակում է “եկեղեցի, աղօթավայր”։ Ախլավին (իմա՝ “առաջին կալը”) ցորենը, Աստուած օխնի, Աստծուն, վորպէվէրուն, եթըմին (Վան) ասացուածքում “Աստծուն” նշանակում է “եկեղեցուն, վանքին”։ Այս դէպքում գործ ունենք փոխանունութեան հետ։

Վանի բարբառում բողոքականների հաւաքատեղին կոչւում է աղօթարան, մահմեդականների մզկիթը՝ թէքքէ։

Աստուածպաշտութեան վայրին վերաբերող նշուած հետաքրքիր տարբերակներն ու պատկերաւոր արտայայտութիւնները վկայում են մեր ժողովուրդի բարեպաշտ կենսակերպի եւ կրօնական բառապաշարի գործունութեան մասին:

Աղբյուրներ

1. ՀՀ ԱԱ լեզվի ինստիտուտի բարբառագիտության բաժնի բարբառային գրանցումներով տետրեր։

2. Աճառեան Հ.Յ., Հայերէն գաւառական բառարան, Թիֆլիս, 1913։

3. Առաքելյան Վ.Դ., Հինգերորդ դարի հայ թարգմանական գրականության լեզուն և ոճը, Երևան, 1984:

4. Առէն աբեղայ Շահէնեան, Պատմական ակնարկ արևագալի ժամերգութեան ծագման և զարգացման առ այսօր եղած հետազօտութիւններու մասին, վարդապետական թեզ, Միլան, 2006:

5. իւտ աւագ քահանայ Աղանեանց, Կարգ աստուածպաշտութեան, Թիֆլիզ, 1904։

6. Թերզեան Ա., Ամենուն տարեցոյց, 1924։

7. Մալխասյան Ս., Հայերէն բացատրական բառարան, հ. 4, Երևան, 1945։

8. Մաղաքիա պատրիարք Օրմանեան, Ծիսական բառարան, Անթիլիաս, 1957:

9. Մուրադյան Հ.Դ., Կարճևանի բարբառը, Երևան, 1960։

10. Ջահուկյան .Բ., Աղայան Է.Բ., Առաքելյան Վ.Դ., Քոսյան Վ. Ա., Հայոց լեզու, 1-ին մաս, Ա պրակ, Երևան, 1980։