Գաղափարագրեր կամ նշանագրեր

Գրի պատմության մեջ կարեւորագույն տեղ են գրավում նաեւ գաղափարագրերը կամ նշանագրերը (միջազգային անվանումը իդեոգրամմա՝ ծագում է հունարեն գաղափար եւ _գրում եմ բառերից):

   Գաղափարագրերը սովորաբար համարվում են նախնական զարգացման ու ցածր աստիճանի վրա գտնվող գրերի տեսակներ, որովհետեւ դրանցով արտահայտվում են ոչ թե բառերի հնչյունները կամ վանկերը, այլ ամբողջական բառերը կամ նրանց առանձին մասերը, որոնք, բնականաբար, չենթարկվելով քերականական կանոնների, վերծանման ու ճիշտ ընթերցման ժամանակ ստեղծում են լուրջ դժվարություններ ու բարդություններ: Գրերի այս տեսակը օգտագործել են հին եգիպտացիները, շումերները եւ չինացիները: Գաղափարագրեր հանդիպում են նաեւ գրի մշակույթի հետ հնամյա ծանոթություն ունեցող մյուս հին ժողովուրդների, այդ թվում նաեւ հայերի մոտ:

   Գաղափարագրերը հայերենում պահպանվել են հատկապես քերականական բովանդակություն ունեցող ձեռագրերում, բառարաններում կամ ձեռագիր առանձին ժողովածուներում՝ նմանատիպ անվանումներով՝ “Նշանագիրք իմաստնոց”, “Բացատրութիւն առաջնոյ գրոց”, “Մեկնութիւն նշանագրաց”, “Նշանագիրք հայոց եւ մեկնութիւն նոցին”, “Նշանագիրք” եւ այլն:

   Նշանագրեր պարունակող հայերեն ձեռագրերից մեզ հասած ամենահինը գրված է 1564 թվականին: Այս նշանագրերը ունեն բավական զարգացած ձեւեր, եւ մասնագետները դրանց ծագումը դնում են 14-րդ դարում:

   Հայագիտութության մեջ գաղափարագրերով սկսել են հետաքրքրվել դեռեւս 18-րդ դարի կեսերից: Արաջինը դրանց վրա ուշադրություն է դարձրել Մխիթար Սեբաստացին, որն իր “Քերականութիւն գրաբարի լեզուի հայկազան սեռի” (Վենետիկ, 1730 թ.) աշխատության մեջ հրատարակել է 46 գաղափարագրեր: Հետագայում գաղափարագրերի մասին առանձին հոդվածներով կամ այլեւայլ առիթներով հանդես են եկել նաեւ ուրիշները եւ արտահայտել տարբեր կարծիքներ: Ուսումնասիրողներից Մ. Էմինը, Վ. Լանգլուան, Գ. Զարբհանալյանը պնդում էին, որ գաղափարագրերը հայկական գրերի նախնական տեսակներն են, որոնք գործածվել են մեսրոպյան այբուբենի ստեղծումից առաջ՝ հեթանոսական շրջանում, որպես սղագրություն, արագագրության միջոց: Այս տեսակետը միանգամայն լուրջ եւ հիմնավոր փաստարկներով հերքել է անվանի լեզվաբան Հր. Աճառյանը իր “Հայոց գրերը” (Երեւան, 1984 թ.) աշխատության մեջ եւ ցույց տվել, որ հայկական գաղափարագրերը ասպարեզ են եկել այբուբենի գյուտից շատ հետո եւ ոչ թե դրանից առաջ: Դրա համար էլ գաղափարագրերի համակարգում շուրջ 300 պատկեր գաղափարագրերի հետ ոչ մի առնչություն չունեն: Դրանք առանձին բառերի մեսրոպյան տառերով կերտված պարզ ու սովորական կապգրեր ու համառոտագրություններ են, որոնք չունեն անգան մեկ ընդհանուր ու հաստատուն սկզբունք: Օրինակ, մի դեպքում բառը գաղափարագրվում է սկզբնատառով՝

Բ = Բարթուղ, զ = զօրաւոր, Վ = Վարդան եւ այլն,

մեկ այլ դեպքում՝ սկզբնատառին աջից կամ ձախից կցվում է օ նշանը, ինչպես, օրինակ՝

օԲ = Բենիամին, դօ = դահեկան, բօ = բանալի:

   Առանձին դեպքերում համառոտագրությունը, որպես գաղափարագիր, կազմվում է բառի առաջին եւ վերջին տառերով՝

Դլ = Դանիել, գլ = գովել, գռ = գաւառ եւ այլն:

   Երբեմն բառի առաջին տառին կցվում է ոչ թե վերջինը, այլ միջին տառերից որեւէ մեկը՝

թգ = թագաւոր, գռպ = գաւառապետ,

կամ նույնը՝ որոշ զարդահավելումներով՝

ճօօպ = ճարտարապետ, վօկ = վասն այսորիկ,

իսկ շատ անգամ փոխվում է ընտրված տառերի հաջորդական կարգը՝

ղգ = գեղեցիկ, Նբ = Բենիամին:

   Ուրիշ դեպքերում համառոտագրության օրենքներին հակառակ, կամայական կերպով բառի միջից ընտրում են մեկ կամ մի քանի տառեր կամ վերջատառը եւ դարձնում համառոտագրություն (գաղափարագիր).

ղղ = աղաղակ, Ո = Անտոն, ր կամ շ = աշակերտ, Դր = Ալեքսանդր,

գ կամ ի = Եգիպտոս, Մ = Երեմիա, ւղ = շաւիղ, մմ = ումեմն, ծծ =

Աստուածածին եւ այլն:

   Կան նաեւ հայերեն տառերով հորինված մի քանի համառոտագրություններ (գաղափարագրեր), որոնք ոչ մի կանոնի չեն ենթարկվում, ինչպես, օրինակ,

ւր = բամբասելի, Է կամ ր = Աբիսողոմ, զ = Մխիթար, գ = աշխարհ, ծ = ապարանք:

   Անշուշտ առանձին հետաքրքրություն է ներկայացնում նաեւ այն հարցը, թե ինչ առնչություններ կան հայկական եւ օտար գաղափարագրերի միջեւ: Հր. Աճառյանը ցույց է տալիս, որ համաստեղությունների (Ջրհոս, Ձուկն, Խոյ, Ցուլ, Երկավոր, Խեցգետին, Առյուծ, Կույս, Կշիռ, Կարիճ, Աղեղնավոր, Այծեղջյուր, Փայլածու, Լուսաբեր, Երկիր, Հրատ, Լուսնթագ, Երեւակ) օտար գաղափարագրերից են ծագել հայկական Արուսյակ, Երկինք, Երկիր, Աշխարհ ձեւերը, բայց այնքան փոփոխված, որ իրենց նախորդների հետ ոչ մի նմանություն չունեն:

   “Նշանագիրք իմաստնոց”-ում պահպանված գաղափարագրերի մի մասը հայերեն տառերի ու համառոտագրությունների հետ կապ չունի: Այդ կարգի նշանագրերը կամ բառի նկարված սիմվոլիկ պատկերներն են կամ դրանց նախնական ձեւերի աղավաղումները: Այդ բառերից հատկապես կարելի է ուշադրություն դարձնել հետեւյալների վրա.

աթոռ թռչուն սիրտ գավազան

աստղ եղջյուր երաժշտություն ճակատ
լուսին վիշապ աշտարակ ճանապարհ
կշեռք սեղան մատանի մարդ
աստիճան նշխար տապանակ ականջ
լյառն շուշան լեզու թագավոր եւ այլն
պտուղ պատվանդան խաչ

   Գաղափարագրերը ձեռագիր տեքստերում հաճախ նաեւ հոլովվում են, ստանում նախդիրներ ու վերջավորություններ: Այս դեպքում գաղափարագրի հետ լայնորեն շաղկապվում են հայերեն տառերը, ինչպես, օրինակ,

յարեգակէ

աստեղք

յերկնից

լուսնէ

զաշխարհս

յերկրէ

աշխարհագրությիւն

յերկնակամար

   Գաղափարագրերի մասին վերեւում շարադրածը հաստատում է Հր. Աճառյանի այն տեսակետը, ըստ որի հայկական գաղափարագրերը իրենց դերով ու նշանակությամբ ամենեւին նման չեն հին աշխարհում գործածական գաղափարագրերին, որովհետեւ սրանք առաջացել են հայկական այբուբենի գոյության պայմաններում եւ ոչ թե նախորդել նրան իբրեւ այբուբենի նախատիպեր: Հայկական գաղափարագրերը պատկերներից կամ տառերից կազմված հատուկ նշաններ են, որոնց միջոցով մարդիկ խնայում էին թանկարժեք մագաղաթն ու թուղթը եւ կարողանում էին փոքր տարածության վրա համեմատաբար ընդարձակ մտքեր արձանագրել: